Muren hoeven niet zichtbaar te zijn. Sociale grenzen, exclusie en machtsverhoudingen kunnen ook fungeren als muren. Voor ons onderzoek hebben wij met name gekeken naar figuurlijke muren op straat. Een opvallend voorbeeld wat dichtbij Foucaults gedachtegoed staat, is het project van Roosmarijn Vergouw. Zij tekende zelf witte vlakken op drukbezochte plekken in Amsterdam zoals het Leidseplein. Automatisch zetten fiets- en scootergebruikers hun voertuig in de vlakken. Al snel pasten alle weggebruikers zich aan deze nieuwe belijning aan. Vergouw zegt hierover dat menselijk gedrag maakbaar is.

Het feit dat de mens dus deze regels opvolgt zonder dat hij weet waarom, komt overeen met de disciplinering en machtstheorie van Foucault. Er is namelijk geen echte concrete muur; dat idee zit in ons hoofd. Gemeente Amsterdam heeft hier handig op ingespeeld door meer van dit soort vlakken te plaatsen, parkeer je hem buiten de lijntjes dan wordt hij zelfs verwijderd. Wij raakten hier ook door geinspireerd en besloten het heft in eigen handen te nemen:

Een andere versie van ‘onzichtbare’ muren die we tegenkwamen, zijn hegjes. Het viel ons op dat in Utrecht de hegjes in welvarende buurten hoger waren dan de hegjes in volkswijken. Waarom is dat zo? Een heg is geen stevige fundering om mensen buiten te houden, hierdoor heeft de hoogte dus meer een symbolische betekenis. Architect Theo Hauben noemt die betekenis het eigendomsgrens waarbij de perceptie van de verschillende partijen totaal anders is. Hij stelt: “Onze waarneming van een afscheiding wordt mede beïnvloed door of ons bekend is wat er zich achter een muur bevindt.” Met een grotere heg wekt iemand de indruk dat hij meer te beschermen heeft, zelf wanneer de heg an sich niet als echte verdediging kan dienen. Wij pakten de camera en gingen op avontuur in Amsterdam op zoek naar een soortgelijk patroon tussen de hegjes in verschillende wijken.

Niet alle grenzen zijn muren of gevels, maar alle muren en gevels zijn wel grenzen. Deze uitspraak van architect Theo Hauben zette ons aan het denken. Wat is precies een muur? Welke vormen nemen zij aan en wat zijn hun functies in de maatschappij? De meeste muren zijn in eerste instantie bedoeld als afscheiding. Ze geven aan wanneer iets stopt en iets anders begint. Dit kan binnenshuis waarin muren de scheiding tussen verschillende kamers aangeven. Maar dit kan ook buiten, op (inter)nationaal niveau, waar een muur dient als grensaanduiding. Muren hoeven dus niet altijd uit harde materialen bestaan of zelfs zichtbaar zijn. Gedachten die symbool staan voor ontwikkelingen in de samenleving kunnen muren in ons hoofd worden, die ons tegenhouden bepaalde dingen te doen. Deze onzichtbare muren kunnen zo net zo machtig zijn als fysieke muren.

Naast Theo Hauben is het panopticum van Foucault ook een theorie waar wij een deel van onze ideeën op hebben gebaseerd. Hierin schrijft Foucault over disciplinering en macht. Hij gelooft dat macht onzichtbaar uitgevoerd kan worden door middel van zelfdisciplinering. Hij beargumenteert dit aan de hand van de panopticumtheorie van Bentham. Het panopticum is een rond gebouw waarin iedereen altijd zichtbaar is voor de machthebbende in het midden. De mensen weten niet wanneer zij bekeken worden, dus houden zij zich aan de regels. Je zou kunnen beargumenteren dat ditzelfde geldt voor onze maatschappij. Wij houden ons aan regels, zonder direct in de gaten gehouden te worden. Wij houden ons aan onzichtbare grenzen zonder dat we ons daar bewust van zijn. Dit vonden wij een interessant uitgangspunt.

Daarom zijn wij op pad gegaan en hebben we onderzocht hoe dit in onze maatschappij terug komt. Wat voor soort muren zijn we allemaal tegengekomen?

Als we kijken naar de ontwikkeling van de zichtbare muur is er veel veranderd over tijd. Waar de muur vroeger bijna puur en alleen een verdedigings- en eigendomsfunctie had, zijn er tegenwoordig veel meer uitgangspunten waarmee een muur gebouwd kan worden.

Esthetiek en duurzaamheid beginnen een steeds grotere rol te spelen ten opzichte van de functionaliteit. Hier vertelt architect Gilbert Koskamp ons meer over:

‘Ik merk dat onderwerpen zoals duurzaam materiaal tegenwoordig hot issues zijn. Maar wij zijn daar al 30 jaar mee bezig, toen het nog een geitenwollensokken imago had. Het gebruik van andere materialen zoals hout en glas geven ook andere vormen en stijlen. Als mensen daardoor prettiger wonen dan eerst, ja dan ben je geslaagd. Dan klopt het voor mij’

MURENWIJSHEID

► ONZICHTBAAR

► ZICHTBAAR

>>

MUUR

<<